Deze recensie verscheen op 3 februari 2017 in Gulliver, de cultuurbijlage van het Nederlands Dagblad. Op dit artikel berust copyright.
Hoogmoedig maar onbeholpen ten gronde
Het leven en vooral de dood van Mata Hari zijn door raadselen omgeven. Dit jaar is het honderd jaar geleden dat haar verzoek om gratie werd afgewezen en de in Friesland geboren exotisch danseres als spionne werd geëxecuteerd. Haar verhaal spreekt nog altijd tot de verbeelding.
In Paulo Coelho’s De spion wordt haar verhaal verteld aan de hand van fictieve brieven van Mata Hari, geboren als Margaretha Geertruida Zelle. Ze schrijft vanuit haar cel aan haar advocaat in afwachting van reactie op haar verzoek om gratie. De laatste brief in het boek is van haar advocaat – die dan al weet dat ze geëxecuteerd zal worden.
De spion hangt een beetje in tussen een historische roman en een naslagwerk maar heeft net niet genoeg van beide; voor een naslagwerk is er te veel fictie verweven met de historische feiten en voor een roman zijn de personages niet genoeg uitgewerkt. Gezien Mata Hari’s mysterieuze statuur doen de naïeve brieven, waarin ze vrij tuttig zichzelf en haar belevenissen chronologisch beschrijft, wat bleu aan.
Coelho wil met De spion het verhaal vertellen iemand wier “enige fout was dat ze een vrije en onafhankelijke vrouw was.” Jammer genoeg wordt er weinig aandacht besteed aan haar persoon en haar carrière als danseres, en gaat er veel verloren aan wetenswaardigheden en randzaken. De exotische charme die Mata Hari bezat, wordt vooral zichtbaar in de foto’s die in het boek zijn opgenomen, en niet uit het verhaal zelf – daarin komt ze naar voren als iemand die zich hoogmoedig maar onbeholpen ten gronde richt.
Wat De spion wel doet is nieuwsgierig maken naar deze geschiedenis. Mata Hari had talloze relaties met mannen in hoge kringen, maar geen van hen was bij machte – of voelde zich geroepen – om zich voor haar zaak in te zetten. Waarom niet? De aanklacht was onduidelijk en het bewijs tegen haar flinterdun. Toch wilde men zich per se van haar ontdoen. “Parijs behandelt zijn eigen kinderen altijd onrechtvaardig, helemaal als het nieuwe ervan af is,” vertelt een van haar mannelijke contacten haar. Die man is Franz Olav, de reden dat ze naar Duitsland afreist en uiteindelijk van spionage beticht wordt. De spion mist de charme die Mata Hari zelf had, maar slaagt er wél in te intrigeren.
De spion
Paulo Coelho. Uitg. Arbeiderspers, Amsterdam 2016. 174 blz € 18,99